Καλό μήνα! Φίλοι μου καλοί, καλοί μου φίλοι, με Κωστή Παλαμά και το ‘’Ρόδου Μοσκοβόλημα’’

Eφέτος άγρια μ' έδειρεν η βαρυχειμωνιά

που μ' έπιασε χωρίς φωτιά και μ' ήβρε χωρίς νιάτα,

κι ώραν την ώρα πρόσμενα να σωριαστώ βαριά

στη χιονισμένη στράτα.

Mα χτες, καθώς με θάρρεψε το γέλιο του Mαρτιού

και τράβηξα να ξαναβρώ τ' αρχαία τα μονοπάτια,

στο πρώτο μοσκοβόλημα ενός ρόδου μακρινού

μου δάκρυσαν τα μάτια.

Ευρηματικός ο λαός μας! χαρακτηρίζει απόλυτα τον Μάρτη μέσα από τις παροιμίες:

• Tον Mάρτη ξύλα φύλαγε, μην κάψεις τα παλούκια.
• Mάρτης γδάρτης και κακός παλουκοκαύτης. Και σαν τύχει και  θυμώσει, μες στο χιόνι θα μας χώσει.
• O Mάρτης το πρωί χιόνισε, κι ο γάιδαρος ψόφησε (από το κρύο). Το μεσημέρι βρώμισε (από τη ζέστη), και το βράδυ τον πήρε το ποτάμι (από τη βροχή).
• Αν κάνει ο Μάρτης δυο νερά κι ο Απρίλης άλλο ένα, χαρά σε εκείνον το γεωργό που 'χει στη γη σπαρμένα.
• Από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνα.
• Λείπει ο Μάρτης από τη Σαρακοστή;
• Μάρτης βρέχει, θεριστάδες χαίρονται.
• Μάρτης βροχερός, θεριστής κουραστικός.
• Μάρτης είναι, χάδια κάνει, πότε κλαίει, πότε γελάει.
• Μη σε γελάσει ο Μάρτης και χάσεις την ημέρα. [δηλ. μη νομίσεις ότι ο καιρός θα είναι κακός όλη την ημέρα και δεν πας στη δουλειά σου].
• Ο ήλιος του Μαρτιού, τρυπάει κέρατο βοδιού.
• Ο Μάρτης έχει τ' όνομα, κι ο Απρίλης τα λουλούδια.
• Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος, πέντε φορές χιόνισε και πάλι το μετάνιωσε που δεν εξαναχιόνισε!
• Όλοι οι μήνες καιν τα ξύλα και ο Μάρτης τα παλούκια.
• Στων αμαρτωλών τη χώρα, το Mαρτάπριλο χιονίζει.
• Τα λόγια σου είναι ψεύτικα σαν του Μαρτιού το χιόνι, που το ρίχνει από βραδύς και το πρωί το λιώνει.
• Τα παλιά παλούκια καίει, τα καινούρια πάει και φέρνει.
• Το Μάρτη φύλαε άχερα, μη χάσεις το ζευγάρι.
• Τον Μάρτη κι αν τον αγαπάς φίλο μην τον κάνεις.
• Τον Μάρτη χιόνι βούτυρο, μα σαν παγώσει μάρμαρο.
• Του Μάρτη ο ήλιος βάφει, και πέντε μήνες δεν ξεβάφει.
• Τσοπάνη μου την κάπα σου, το Μάρτη φύλαγέ την.

Για την αστάθεια των καιρικών συνθηκών του, λένε πως, ο Μάρτης έχει δυο γυναίκες μια καλή και μια κακή. Όταν έχει κοντά του την καλή κάνει καλοκαιριά και όταν έχει κοντά του την κακή κάνει κακοκαιρία.

Ακόμη λένε, ότι ξεγέλασε τους άλλους μήνες και ήπιε όλο το κρασί από το βαρέλι κι αυτοί τον τιμώρησαν παίρνοντάς του το προνόμιο να είναι ο πρώτος μήνας του χρόνου. Έτσι, όταν θυμάται το κρασί που ήπιε χαμογελάει και τότε ο καιρός είναι ξάστερος, όταν όμως θυμάται την τιμωρία του, κλαίει και ο καιρός είναι βροχερός και παγερός.

Άλλες παραδόσεις κάνουν λόγο για μια γριά που τιμωρήθηκε όταν θέλησε να κοροϊδέψει τον Μάρτιο, νομίζοντας ότι γλίτωσε τα αρνιά και τα κατσίκια από το κρύο και το χιόνι του. Αυτός όμως έκανε τις τελευταίες μέρες του τόσο δυνατή κακοκαιρία, που η γριά και τα ζώα πέτρωσαν από το κρύο, γι’ αυτό και τις μέρες αυτές του Μαρτίου τις λένε ‘’μέρες της γριάς’’.

Οι πρώτες μέρες του θεωρούνται ‘’μερομήνια’’, από τις καιρικές συνθήκες αυτών των ημερών μπορούν να γίνουν σχετικές προγνώσεις για όλο το χρόνο. Άλλες πάλι μέρες του θεωρούνται επικίνδυνες, γιατί τότε επικρατούν οι λεγόμενες ‘’δρίμες’’, όντα δαιμονικά που βλάπτουν τους ανθρώπους, καταστρέφοντας π.χ. τα ρούχα που πλένονται τις μέρες αυτές.

Πολλά και τα έθιμα του Μαρτίου, με ποιο γνωστό και διαδεδομένο το περίφημο βραχιολάκι που φορούσαμε παιδιά για να μας προστατεύει από το κάψιμο του ήλιου και το κακό μάτι. Ο ‘’Μάρτης’’ είναι φτιαγμένος από μια κόκκινη και μια άσπρη κλωστή στριμμένες μεταξύ τους. Τον φοράμε την πρώτη Μαρτίου και τον βγάζουμε όταν δούμε το πρώτο χελιδόνι, για να τον πάρει  να χτίσει τη φωλιά του.

Στην Τρίπολη παραμονή του Μαρτίου ένας μεσόκοπος πάνω σε γαϊδούρι παρίστανε τον Κουτσοφλέβαρο, ενώ πλήθος από παιδιά ακολουθούσαν φωνάζοντας ρυθμικά: ‘’Όξω Κουτσοφλέβαρε να’ ρθει ο Μάρτης με χαρά και με πολλά λουλούδια’’.

Τα χελιδονίσματα

Τα χελιδονίσματα είναι ένα έθιμο που το συναντάμε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας. Τα παιδιά κρατώντας ένα ομοίωμα χελιδονιού γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι και καλωσορίζουν την άνοιξη με τραγούδια.

Χελιδόνα έρχεται

από Μαύρη θάλασσα.

Θάλασσα επέρασε

Έκατσε και λάλησε….

Μάρτης μας ήρθε,

τα λουλούδια ανθίζουν,

όξω ψύλλοι και κοριοί,

μέσα υγεία και χαρά.

Κάθε περιοχή έχει τα δικά της τραγούδια.

Λείπει ο Μάρτης από τη σαρακοστή;

Όχι, βέβαια, αλλά είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τη Σαρακοστή. Μια από τις μεγαλύτερες νηστείες της Ορθοδοξίας, όπου οι πιστοί προετοιμάζονται πνευματικά και σωματικά για να υποδεχθούν τα Πάθη και την Ανάσταση του Κυρίου. Έτσι, επειδή στερούνται κάποιες από τις λιχουδιές έχουν φτιάξει κάποια σκωπτικά στιχάκια.

    Όταν αποχαιρετούν τον Καρνάβαλο λένε:

εμείς ετούτον κλαίομεν, εμάς ποιος θα μας κλάψει,

όπου το σκορδοκρέμμυδο τ’ άντερα θα μας κάψει.

Ο Λαζανάς ψυχομαχεί κι ο Μακαρούνης κλαίει

κι ο Κρόμμυδος σουσουραδεί απάνω στο τραπέζι.

 Η Κυρά Σαρακοστή

Η Κυρά Σαρακοστή παριστάνεται σαν μια γυναίκα ξερακιανή αυστηρή χωρίς στόμα και με χέρια σταυρωμένα , με επτά πόδια όσες είναι και οι εβδομάδες μέχρι το Πάσχα. Την έφτιαχναν από χαρτόνι ή πανί και την κρεμούσαν από το ταβάνι. Κάθε εβδομάδα που περνούσε έκοβαν κι από ένα πόδι μέχρι να φτάσει το Πάσχα.

Τα κόλλυβα των Αγίων Θεοδώρων

Αυτό το έθιμο κάνει την εμφάνισή του σε πολλές περιοχές, όπως για παράδειγμα στη Λέσβο, κάνουν κομπολόι περνώντας τα σπυριά με το βελόνι και τα δένουν στα κλωνάρια των δέντρων για να αποτρέπουν τη βασκανία.

Οι ανύπαντρες γυναίκες έβαζαν λίγα κόλλυβα των Αγίων Θεοδώρων κάτω από το προσκεφάλι τους προσκαλώντας τούς αγίους να φανερώσουν τον μέλλοντα σύζυγο. 

Στη Σκύρο οι κοπέλες ζύμωναν αρμυροκουλούρα και έπλαθαν πιτάκια στο σχήμα γραμμάτων του αλφάβητου, στη συνέχεια τα έψηναν και τα άφηναν σκεπασμένα μ’ ένα κόκκινο πανί στη στέγη όλη νύχτα για να τα δουν τ’ άστρα. Το πρωί καθεμιά έπιανε στα τυφλά ένα πιτάκι κι όποιο γράμμα τις τύχαινε αυτό ήταν το αρχικό του ονόματος του άντρα που θα την έπαιρνε.

Τα μαρτιάτικα ταξίδια των μαστόρων

Βιοτέχνες, τεχνίτες-ιδιαίτερα μαστόρια της οικοδομής-αναπτύσσουν έναν επαγγελματικό νομαδισμό. Έναρξη ήταν το τέλος της Αποκριάς. Έτσι, όλη την πρώτη εβδομάδα της Σαρακοστής, αλλά και λίγο αργότερα, αναχωρούσαν ομαδικά σε παρέες.

Καθώς, ο Μάρτης ήταν ο μήνας της αναχώρησης, σε ορισμένα μαστοροχώρια το πρώτο ταξίδι λεγόταν ‘’μαρτιάτικο’’ και πολλές φορές διαρκούσε μέχρι το Πάσχα, γι’ αυτό λεγόταν και ‘’σαρακοστιανό’’. Ενδεικτικά, ο Κονιτσιώτης, Βασίλειος Δημάρατος στο ηθογράφημα ‘’το ξεπροβόδημα’’ αναφέρει: 

‘’ Εστρων’ η Σαρακοστή κι άρχιζε μ’ αυτή η παστρική ζωή’’.

Ποικίλα στις παραλλαγές τους είναι τα έθιμα, οι προλήψεις και οι δεισιδαιμονίες της αναχώρησης. Όπως για παράδειγμα στην Κόνιτσα, για να έχει καλό ποδαρικό ο μάστορας που φεύγει, ακουμπούσαν στο κατώφλι ένα δοχείο με νερό και η μάνα ή η σύζυγο τού μάστορα έβαζε μέσα ένα φλουρί, όταν έβγαινε για να φύγει έριχνε με το δεξί πόδι  το δοχείο, χυνόταν το νερό κι έπαιρνε το φλουρί.

Την ημέρα της αναχώρησης, συγγενείς, φίλοι και γείτονες τούς συνόδευαν μέχρι ένα συγκεκριμένο σημείο, συνήθως στην άκρη του χωριού, απ’ όπου αυτό διακρίνεται για τελευταία φορά. Το σημείο αυτό ως τοπωνύμιο συμβολίζει την ψυχολογική και κοινωνική διάσταση που έχει ο παραδοσιακός επαγγελματικός ταξιδιωτισμός, κοινώς ξενιτιά. Είναι χαρακτηριστικά τα τοπωνύμια Κλαψόδεντρος, Κλαψοράχη, Κλαψογκορτσιά κ.α. (στη Δυτική Μακεδονία) και το Κλαψοχώραφο, Ανάθεμα, Πικροκέρασος, Ντέρτι κ.α. (στην Ήπειρο). Σε ορισμένα μαστοροχώρια, όπως στη Γαλατινή Κοζάνης, έριχναν όπλα για να γυρίσει γρήγορα ο ξενιτεμένος. Για τον ίδιο λόγο, οι συγγενείς, όταν, μετά την αναχώρηση επέστρεφαν στο σπίτι, ράντιζαν την αυλή με νερό.