Σαρδηνία, Νουραγικός Πολιτισμός

Αεροφωτογραφία του νουράγκε στο Μπαρουμίνι

Με τον όρο Νεολιθική Επανάσταση αναφερόμαστε στο πολυδιάστατο διαρθρωμένο αναπτυξιακό άλμα που ξεκίνησε από τη Μικρά Ασία και τη συροπαλιστινιακή επικράτεια και φτάνει στις αρχές της 6^ης χιλιετίας π.Χ, στις παράκτιες περιοχές και στα νησιά της κεντρικής και δυτικής Μεσογείου.

Όταν εξαπλώθηκαν οι τεχνικές εξημέρωσης ζώων και φυτών σημειώθηκαν κοινωνικές και οικονομικές μεταβολές, οι οποίες, με τη πάροδο του χρόνου, έμελλε να αλλάξουν ριζικά τη ζωή των ανθρώπων. Πράγματι οι ομάδες των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών της Παλαιολιθικής και Μεσολιθικής Εποχής οργανώθηκαν σταδιακά, δημιουργώντας εγκαταστάσεις μονιμότερου χαρακτήρα, των οποίων οι πληθυσμοί ασχολούνταν αρχικά με γεωργικές και κτηνοτροφικές δραστηριότητες, σε συνδυασμό με το κυνήγι και το ψάρεμα. Στη φάση αυτή αναπτύχθηκαν στο νησί και οι παραγωγικές δραστηριότητες που συνδέονται κυρίως με τη διακίνηση και την κατεργασία του οψιδιανού και των ορυκτών.

Ο Πολιτισμός Οτζιέρι

Μονολιθική στήλη με μικρή θύρα από τον ''Τάφο των Γιγάντων''

Ένας άλλος σημαντικός πολιτισμός της Σαρδηνίας είναι αυτός των Οτζιέρι που κάλυψε ολόκληρη την 3^η χιλιετία π.Χ.

Οι οικισμοί των Οτζιέρι απαρτίζονται από κυκλικές οικίες διαμέτρου 6-7 μέτρων, οι οποίες, σε κάποιες περιπτώσεις διαθέτουν λίθινη βάση και δάπεδο σε χαμηλότερο επίπεδο από το έδαφος. 

Επίσης διαθέτουν αποθηκευτικό χώρο για τα δημητριακά και η διατροφή των κατοίκων στις παράκτιες περιοχές βασίζονταν κυρίως στα ψάρια, ενώ στην ενδοχώρα κατανάλωναν άγρια και εξημερωμένα ζώα.

Αγαλματίδια πολεμιστές (7ος αιώνας π.Χ)

Η κεραμική τέχνη ήταν αναπτυγμένη με κατασκευές ανθεκτικές διαφόρων χρωμάτων, μαύρο, γκρι, μπεζ, υπόλευκο, και ανοιχτή απόχρωση ερυθρού χρώματος. Η διακόσμηση περιλαμβάνει κυρίως γεωμετρικά μοτίβα με συμβολικό χαρακτήρα, ενώ δεν λείπει η σχηματική απόδοση ανδρικών και γυναικείων μορφών.

Επίσης, η κατασκευή λίθινων εργαλείων ήταν σημαντική. Έφτιαχναν εργαλεία για την επεξεργασία των δημητριακών όπως μυλόπετρες, τριπτήρες, κρουστήρες κλπ και για το κυνήγι αιχμές για δόρατα και ακόντια και για άλλες οικιακές δραστηριότητες.  

Τάφοι

Τάφος Οτζιέρι

Ο συνηθέστερος τύπος τάφου είναι ο μικρός θάλαμος λαξευτός στο βράχο, κάποιες φορές απομονωμένος, άλλες φορές σε ομάδες τάφων. Έχουν βρεθεί λιτοί μονόχρωμοι τάφοι κυκλικής ή τετράγωνης κάτοψης, αλλά και οι πιο σύνθετοι, με περισσότερους χώρους οι οποίοι συνδέονται μεταξύ τους με διαδρόμους.

Ο Νουραγικός πολιτισμός

Οι απαρχές του νουραγικού πολιτισμού ανέρχεται στο 18^ο αιώνα π.Χ. και το όνομά του προέρχεται από το ιδιόμορφο μνημείο το οποίο τον χαρακτηρίζει: το νουράγκε.

Τα αρχαιότερα νουράγκε χρονολογούνται στα μέσα της 2^ης χιλιετίας π.Χ, δηλαδή σε μια φάση αξιόλογης οικονομικής ευημερίας που αντιστοιχεί στην πρώτη παρουσία Μυκηναίων στη Σαρδηνία, τους οποίους προσέλκυσε ο ορυκτός πλούτος του νησιού. Πρώτα ο οψιδιανός και μετέπειτα ο χαλκός και ο αργυρούχος μόλυβδος αποτέλεσαν τα κυριότερα προϊόντα που ενδιέφεραν τους εμπόρους της ανατολικής Μεσογείου.

Ευρήματα: χάντρες από φαγεντιανή (1400-1300 π.Χ), κεφαλή πολεμιστή από ελεφαντόδοντο με το χαρακτηριστικό οδοντόφρακτο μυκηναϊκό κράνος που μιμείται τους «χαυλιόδοντες αγριογούρουνου» (1300-1200 π.Χ), αλάβαστρο με γραπτή διακόσμηση 1400 π.Χ.

Οι επαφές μεταξύ των Μυκηναίων και του νουραγικού πληθυσμού λάμβαναν χώρα κυρίως στις ακτές. Βρέθηκαν αγγεία μυκηναϊκής κεραμικής, αλλά και τοπικής παραγωγής που την αντέγραφε.

Γύρω στα 1200 π.Χ παρατηρείται η παρακμή στη μυκηναϊκή επικράτεια και η καταστροφή των σημαντικότερων μυκηναϊκών ανακτορικών κέντρων από την Πύλο έως το Άργος, με βασικότερα της Μυκήνες και την Τίρυνθα.

Η κληρονομιά του μυκηναϊκού κόσμου, με το πυκνό υπερπόντιο δίκτυο επαφών, διασώθηκε στην Κύπρο, όπου βρήκαν καταφύγιο πολλοί Μυκηναίοι που γλίτωσαν από τις καταστροφές στην ηπειρωτική Ελλάδα. Για το λόγο αυτό στο τέλος της 2^ης χιλιετίας, πληθαίνουν τα κυπριακά στοιχεία στη Σαρδηνία. Οι δεσμοί των δυο νησιών τεκμηριώνονται από τα τάλαντα χαλκού με το χαρακτηριστικό σχήμα που θυμίζει ‘’τομάρι βοδιού’’. Από τα ορειχάλκινα εργαλεία για την επεξεργασία του μετάλλου (λαβίδες φωτιάς, φτυάρια για το κάρβουνο, σφυριά διαφόρων διαστάσεων). Από τα εργαλεία διπλής κοπής (διπλοί πελέκεις και αξίνες). Τέλος, από ορειχάλκινα αντικείμενα μεγάλης αξίας, όπως οι μεγάλοι λέβητες που τους χρησιμοποιούσαν για να ανακατεύουν κρασί και νερό και οι τρίποδες πάνω στους οποίους έκαιγαν διάφορα αρωματικά στη διάρκεια των θρησκευτικών τελετών.

Χάλκινα και ορειχάλκινα εργαλεία

Οι λέβητες και οι τρίποδες εντάσσονται στο πλαίσιο των ανταλλαγών, που με την πάροδο του χρόνου πήραν τη μορφή ιδιαίτερης διαδικασίας. Τα πολύτιμα αυτά αντικείμενα παραπέμπουν σε χαρακτηριστικές μορφές ανταλλαγών ‘’ με την πρακτική του δώρου’’ στους κύκλους των ανακτόρων και της αριστοκρατίας. Σύμφωνα με την πρακτική αυτή, οι πολιτικο-οικονομικές σχέσεις μεταξύ των διάφορων βασιλικών οικογενειών στα κράτη της Εγγύς Ανατολής ομαλοποιούνταν μέσω της ανταλλαγής αντικειμένων με μεγάλη καλλιτεχνική αξία, ενώ παράλληλα η κατοχή τέτοιων αντικειμένων καθόριζε και την κοινωνική θέση του κατόχου. 

Από τον 14ο μέχρι των 8ο αιώνα π.Χ διαμορφώνεται μέγιστη οικονομική εξάπλωση και πολιτισμική ακμή  του νουραγικού πολιτισμού.

Η αρχή της παρακμής

Η άρχουσα τάξη είχε παγιωθεί με τρόπο τέτοιο ώστε να μην επιτρέπει οποιαδήποτε μορφή κοινωνικής ανανέωσης. Ενώ σε όλη την ιταλική χερσόνησο ως επακόλουθο των εντατικών επαφών με το ελληνικό και φοινικικό στοιχείο, οι κατά τόπους τάξεις των αριστοκρατικών οργανώνονται για να δημιουργήσουν νέες μορφές οικισμών και προχωρούν στην αναγκαία αναδιανομή των εδαφών για τη διαμόρφωση των πρώτων πόλεων. Οι άρχοντες του νουραγικού πολιτισμού μοιάζουν να έχουν βρεθεί σε τέλμα. Ακριβώς αυτή η ανικανότητα να προβούν σε αναδιοργάνωση, που ενδεχομένως θα οδηγούσε σε διαμόρφωση αστικών περιοχών, πρέπει να αποτέλεσε το αίτιο της βαθιάς κρίσης που έπληξε το νουραγικό πολιτισμό κατά τον 7ο αιώνα π.Χ. Ο νουραγικός πολιτισμός διαβρώθηκε από έντονες εσωτερικές εντάσεις, ενώ δεν αποκλείεται να υπήρξαν συγκρούσεις ανώτερων και κατώτερων τάξεων με αποτέλεσμα το νησί να καταληφθεί από τους Καρχηδόνιους.

Οι κατασκευές νουράγκε διακρίνονται ουσιαστικά σε δυο τύπους: τον απλό και τον σύνθετο.

Η οροφή του νουράγκε, με κατασκευή ''ξερολιιας''

Ο απλός τύπος αναφέρεται στο νουράγκε που αποτελείται από έναν και μοναδικό πύργο, ενώ το σύνθετο νουράγκε διαθέτει περισσότερους πύργους, συνδεδεμένους μεταξύ τους. Ο πύργος του νουράγκε έχει πάντα σχήμα κόλουρου κώνου που σχηματίζεται από σειρές μονόλιθων με διάμετρο που προοδευτικά μειώνεται και στέκονται χωρίς στήριξη.

Η σπουδαιότητα της μεταλλουργίας

Στη νουραγική οικονομία σπουδαιότατο ρόλο είχαν οι δραστηριότητες που συνδέονταν με την εξόρυξη των μετάλλων, κυρίως του χαλκού και του αργυρούχου μόλυβδου. Ακριβώς. αυτός ο ορυκτός πλούτος ήταν το στοιχείο που ευνόησε την άφιξη πληθυσμών από την ανατολική Μεσόγειο και την εγκατάστασή τους στη Σαρδηνία. Από τον 14^ο αιώνα π.Χ εμφανίστηκαν οι Μυκηναίοι και στη συνέχεια κάτοικοι της Κύπρου και Φοίνικες.